Трансферттік баға белгілеу (TББ) - қарапайым сөзбен айтқанда, салықтарды азайту мақсатында мәміле бағасын бұрмалау болып табылады.

TББ қағидаты, серіктестердің (контрагенттердің) өзара келісімі бойынша әртүрлі елдердің салық режимдеріндегі айырмашылықтарды пайдалануға негізделген.

Шарт, салық салудың жоғары деңгейі бар контрагентте шығындар немесе ең төменгі пайда, ал төмен салық ставкалары бар контрагентте максималды пайда декларацияланатындай етіп жасалады.

Трансферттік баға белгілеу кезінде туындайтын қоғамдық қатынастар "Трансферттік баға белгілеу туралы" Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 5 шілдедегі Заңымен реттеледі, ол халықаралық іскерлік операцияларда және олармен байланысты мәмілелерде Мемлекеттік кіріс ысырабының алдын алуға бағытталған.

Мұнда қарапайым және қол жетімді мысал келтірілген: қазақстандық зауыттың өзіндік құны 100 теңге. Бұл тауардың шетелдік нарықтағы нарықтық құны - 200 теңге. Бұл жағдайда тауар бірлігін сатудан түскен пайда 100 теңгені құрауы және салық салынуы тиіс. Егер сатушы тауарды алдымен оффшорлық юрисдикциядағы өзінің бақылауындағы компанияға 101 теңгеге сатса және сол ұйым оны сатып алушыға 200 теңгеге сатса, онда ҚР-да салық салынатын пайда бар болғаны 1 теңгені құрайды және одан пайдаға салық төленетін болады. 99 теңге оффшор пайдасынан шетелдегі ең төменгі салық төленеді.

Салықтарды азайтудың осындай қарапайым және тиімді әдісін болдырмау үшін мемлекет трансферттік операцияларға салық салудың арнайы ережелерін енгізеді. Осылайша, бұл арнайы ережелер, егер тараптар өзара тәуелді болса, онда салық салу мақсаттары үшін Тараптар шартта белгілеген бағаны емес, нарықтық бағаны қолдану керек. Біздің мысалымызда, арнайы ережелерді қолдану, трансферттік бағаларды реттеу шарт бойынша 101 теңгені құрағанына қарамастан, Қазақстанда салық салу үшін 200 теңге сату бағасы қабылдануына алып келеді.

Трансферттік баға белгілеу мәселелері ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Салық салу мақсатында қандай баға болуы керек деген сұрақ көптеген тараптарды қызықтырады. Егер мәміле халықаралық болса, онда салық салу бағасы мәселесі мәмілеге қатысатын барлық мемлекеттердің салық базасына әсер етеді. Сонымен қатар, олардың қызығушылығы, әдетте, керісінше. Мәселен, бір елде салық салу үшін бағаның өсуі басқа елде салық базасының төмендеуіне әкеп соғады.

Трансферттік баға белгілеу кезіндегі бақылау мынадай мәмілелер бойынша жүзеге асырылады:

1) Халықаралық іскерлік операцияларға қатысты:

* тауарларды сатып алу-сату бойынша экспорттық және (немесе) импорттық мәмілелер;

* тараптардың бірі Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме құрмай жүзеге асыратын бейрезидент болып табылатын жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету бойынша мәмілелер;

* Қазақстан Республикасы резиденттерінің Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тауарларды сатып алу-сату, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету бойынша жасаған мәмілелері.

2) Қазақстан Республикасының аумағында жасалатын, халықаралық іскерлік операциялармен тікелей өзара байланысты мәмілелер (кейіннен халықаралық іскерлік операцияның мәні болып табылатын тауарларды сатып алу-сату, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету жөніндегі мәмілелер түсініледі):

* мәміле тараптарының бірі болып табылатын жер қойнауын пайдаланушы өндірген, өткізілетін пайдалы қазбалар бойынша;

* салықтар бойынша жеңілдіктері бар тараптардың бірі;

* мәміле жасалған жылдың алдындағы соңғы екі салық кезеңі үшін салық декларацияларының деректері бойынша шығынға ұшыраған тараптардың бірі.

Бақылау уәкілетті органдардың жүргізуі арқылы жүзеге асырылады:

1) мәмілелер мониторингі;

2) тексерулер.

Тізбесін уәкілетті орган бекітетін тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) бойынша халықаралық іскерлік операциялар мәмілелер мониторингіне жатады (мысалы, шикі мұнай, алтын, қант, құрылыс жұмыстары, маркетингтік қызметтер және т.б.).

Мұндай мәмілелерге қатысушылар мәмілелер мониторингі бойынша құжаттама жүргізуге және уәкілетті органға есептілік беруге тиіс. Күнтізбелік жыл есепті кезең болып табылады.

Трансферттік баға белгілеу мәселелері бойынша тексерулерді уәкілетті орган мынадай жағдайларда жүргізеді:

1) мәміле бағасының нарықтық бағадан ауытқуы анықталған кезде;

2) мемлекеттік органдардан алынған трансферттік бағаларды қолдану фактілері туралы ақпарат негізінде;

3) нарықтық бағалар бойынша ақпарат көздері болмаған жағдайда, Қазақстан Республикасының салық заңнамасын және ЕАЭО және (немесе) Қазақстан Республикасының кеден заңнамасын сақтау мәселелері бойынша уәкілетті органдар жүзеге асыратын тексерулерді жүргізу кезінде.

Трансферттік баға белгілеуді бақылауды жүзеге асыру кезінде уәкілетті органдар мәмілеге қатысушылардан, мемлекеттік органдардан және үшінші тұлғалардан нарықтық бағаны айқындау үшін қажетті ақпаратты, сондай-ақ мәмілелер мониторингін жүргізу үшін басқа да деректерді сұратуға құқылы.

Тексеру жүргізу барысында бағалар ауқымын ескере отырып, мәміле бағасының нарықтық бағадан ауытқу фактісі анықталған кезде уәкілетті органдар салық салу объектілеріне және салық салуға байланысты объектілерге түзету жүргізеді.

Түзету, егер ол салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларының ұлғаюына әкеп соғатын немесе одан әрі әкелуі мүмкін жағдайда ғана жүргізіледі.

Салық салу объектілерін және салық салуға байланысты объектілерді түзету негізінде салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді, егер осы мәмілелерден түскен кірістер немесе шығыстар және есепті кезеңдегі басқа да салық салу объектілері баға ауқымы ескеріле отырып, нарықтық баға негізге алына отырып, осы мәмілелерге сәйкес Қазақстан Республикасының заңнамасымен айыппұлдар мен өсімпұлдар қолданыла отырып айқындалғандай төлеу жүргізіледі.

Салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты объектілерді түзету мынадай жағдайларда бағалар ауқымы ескеріле отырып, мәміле бағасы нарықтық бағадан ауытқыған кезде жүргізілмейді:

1) Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта мәміленің бағасын және (немесе) баға белгілеу тәртібін (әдістемесін) белгілеу немесе айқындау арқылы;

2) Қазақстан Республикасының Үкіметі мен басқа мемлекеттердің үкіметтері арасындағы келісімдерде мәміле бағасын белгілеу;

3) бағалы металдардағы активтерді толықтыру үшін тазартылған алтынды сатып алуға мемлекеттің басым құқығын іске асыру;

4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша мәміле бағасын және (немесе) баға белгілеу тәртібін (әдістемесін) белгілеу.

"Трансферттік баға белгілеу туралы" 2008 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңында уәкілетті органдар (салық қызметі органдары, кеден органдары) мен мәмілеге қатысушы арасында трансферттік баға белгілеуді қолдану жөнінде жазбаша келісім жасасу мүмкіндігі белгіленген, оған сәйкес нарықтық бағаны айқындау әдісі және белгілі бір кезеңге нарықтық бағаны айқындау үшін қолданылатын ақпарат көзі белгіленеді (3 жылдан артық емес).

Нарықтық бағаны айқындау мақсатында мынадай әдістердің бірі пайдаланылады:

1) салыстырмалы бақыланбайтын баға әдісі;

2)"шығындар плюс" әдісі;

3) кейіннен өткізу бағасының әдісі;

4) пайданы бөлу әдісі;

5) таза пайда әдісі.

Салыстырмалы экономикалық жағдайларда бірдей (олар болмаған кезде – біртекті) тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) бойынша бағалар ауқымын ескере отырып, тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) мәміле бағасын нарықтық бағамен салыстыру арқылы қолданылатын салыстырмалы бақыланбайтын баға әдісі негізгі әдіс болып табылады. Тауардың (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) нарықтық бағасын айқындау кезінде осы тауарды (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өткізу сәтіндегі тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) бағалары туралы ақпарат ескеріледі.

"Шығындар плюс" әдісін пайдалану кезінде тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) нарықтық бағасы жүргізілген шығындар (шығыстар) мен үстеме бағаның сомасы ретінде айқындалады.

Шығындарды (шығыстарды) айқындау үшін тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өндіруге (сатып алуға) және (немесе) өткізуге арналған шығындар (шығыстар), тасымалдау, сақтау, сақтандыру жөніндегі шығындар (шығыстар) және өзге де шығындар (шығыстар) ескеріледі.

Үстеме баға қызметтің осы саласы үшін қалыптасқан рентабельділік нормаларының орташа ауқымын қамтамасыз ететіндей етіп айқындалады, ол салыстырмалы экономикалық жағдайларда рентабельділік нормаларының ауқымы негізге алына отырып есептеледі. Қызметтің осы саласы үшін рентабельділік Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистика органдарының, мемлекеттік кіріс органдарының деректері негізінде айқындалады.

Кейіннен өткізу бағасының әдісі - тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) нарықтық бағасы сатып алушы кейіннен өткізу (қайта сату) кезінде осындай тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізген және сатып алушы қайта сату кезінде шеккен шығындармен (шығыстармен), сондай-ақ оның маржасымен расталған баға (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) (көрсетілген сатып алушының сатушыдан тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатып алған бағасын есепке алмағанда) арасындағы айырма ретінде айқындалатын әдіс.

Пайданы бөлу әдісі, мәмілеге қатысушылар арасында бөлінуге тиіс мәміледен түсетін пайданы айқындайды. Мұндай пайда экономикалық негіздемеге, функционалдық талдауға, "қол созу" принципіне сәйкес қабылданған келісімдерге сәйкес және осы компаниялар, егер олар тәуелсіз болса, алатын пайда негізінде мәмілеге қатысушылар арасында бөлінеді.

Таза пайда әдісі, тәуелсіз тараптар салыстырымды экономикалық шарттарда осы мәміледен алатын таза табысты айқындауға негізделеді. Таза кіріс, бухгалтерлік есеп деректері бойынша қалыптасқан мынадай көрсеткіштердің бірін ескере отырып айқындалады:

* активтердің қалдық құны;

* өткізу көлемі;

* шығындар.

Тауардың (жұмыстың, көрсетілетін қызметтің) нарықтық бағасын және нарықтық бағаны айқындау әдістерін қолдануға қажетті өзге де деректерді айқындау үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін белгіленген кезектіліктегі ақпарат көздері пайдаланылады:

1) нарықтық бағалар туралы ресми танылған ақпарат көздері;

2) биржалық баға белгіленімдері туралы ақпарат көздері;

3) бағалар, дифференциал, шығыстар және мәміле бағасының нарықтық бағадан ауытқуына ықпал ететін шарттар туралы мемлекеттік органдардың, басқа мемлекеттердің уәкілетті органдарының және ұйымдардың деректері;

4) трансферттік баға белгілеу мақсатында пайдаланылатын ақпараттық бағдарламалар, мәмілелерге қатысушылар беретін ақпарат.

"Трансферттік баға белгілеу туралы" 2008 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер енгізілді, оларға сәйкес Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын халықаралық топтың қатысушылары үшін трансферттік баға белгілеу жөніндегі "Үш деңгейлі" құжаттаманы дайындау және ұсыну жөніндегі міндеттемелер белгіленді.

Халықаралық топ үшін трансферттік баға белгілеу жөніндегі "Үш деңгейлі" құжаттама есептіліктің мынадай түрлерін қамтиды:

* еларалық (2016 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілген);

* негізгі (2019 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілген);

* жергілікті (2019 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілген);

* халықаралық топқа қатысу туралы өтініш (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілді).

Жергілікті есептілікті халықаралық топқа қатысушы болып табылатын резидент мерзімді (жыл сайынғы) негізде ұсынуға тиіс, еларалық және негізгі есептілікті резидент уәкілетті органның талап етуі бойынша ұсынады. Есептілікті толтыру нысандары мен тәртібін уәкілетті орган бекітеді.

Шығыс Қазақстан облысы бойынша

мемлекеттік кірістер департаменті

басшысының орынбасары                                                          Татубаев Е.М.